با وجود رشد تدریجی خودروهای برقی در کشور، واقعیت این است که زیرساختهای شارژ خودرو در ایران هنوز با نیاز واقعی بازار و استانداردهای جهانی فاصله زیادی دارد. بسیاری از افرادی که به خرید خودرو برقی فکر میکنند، نه از تکنولوژی باتری یا برند خودرو، بلکه از یک چیز میترسند: «کجا شارژ کنم؟» همین نگرانی باعث میشود تصمیم به خرید به تعویق بیفتد و بازار خودروهای برقی به جای جهش، فقط با سرعتی کند حرکت کند. در این مطلب، به طور عملی و قابل فهم بررسی میکنیم که چرا وضعیت زیرساخت شارژ در ایران اینقدر محدود است، چه موانعی وجود دارد و چه راههایی برای بهبود این وضعیت میتوان متصور بود.
۱. تصویر کلی بازار خودرو برقی و وضعیت شارژ در ایران
در چند سال اخیر، نام خودروهای برقی و پلاگین هیبریدی بیشتر از همیشه به گوش میرسد. چند مدل محدود وارداتی، طرحهای مفهومی خودروسازان داخلی و محتواهای آموزشی در رسانهها باعث شدهاند «ماشین برقی» دیگر یک مفهوم کاملاً دور از ذهن نباشد. با این حال، تعداد ایستگاههای شارژ عمومی در سطح شهرها و جادهها هنوز بسیار محدود است و همین عدم تناسب میان رشد خودرو و رشد زیرساخت، همان «اضطراب شارژ» معروف را برای کاربران ایجاد میکند. اگر کاربر در نقشهها به دنبال ایستگاه شارژ بگردد، معمولاً در شهرهای بزرگ فقط چند نقطه پراکنده میبیند و در شهرهای کوچک و مسیرهای بینشهری تقریباً هیچ گزینه جدی وجود ندارد. همین مسئله باعث میشود خرید خودرو برقی بیشتر برای افرادی قابل قبول باشد که به شارژ خانگی یا پارکینگ اختصاصی دسترسی دارند.
در کنار ایستگاههای عمومی، راهحلهایی مثل استفاده از شارژرهای خانگی و شارژر پرتابل بخشی از مشکل را کم کردهاند. برای مثال صفحه شارژر پرتابل خودرو برقی در کارامید نشان میدهد که چطور یک شارژر قابل حمل میتواند در سفرها و شرایط اضطراری نقش نجاتدهنده داشته باشد. اما واضح است که این راهحلها نمیتوانند جای یک شبکه سراسری و منسجم از ایستگاههای شارژ را کاملاً پر کنند.
۲. چرا زیرساخت شارژ عقب مانده است؟ مهمترین دلایل
نبود نقشه راه و استراتژی روشن
اولین مشکل جدی، نبود یک نقشه راه جامع برای توسعه زیرساخت شارژ در ایران است. در بسیاری از کشورها، اهداف مشخصی مثل «تعداد شارژر به ازای هر ۱۰۰۰ خودرو برقی» یا «پوشش شارژ در تمام بزرگراههای اصلی تا سال مشخص» تعریف شده است. اما در ایران هنوز هدفگذاری شفاف و قابل سنجشی برای سهم خودروهای برقی و تعداد ایستگاههای مورد نیاز در هر شهر و مسیر بینشهری وجود ندارد. وقتی چشمانداز رسمی وجود نداشته باشد، بخش خصوصی هم نمیتواند برنامهریزی بلندمدت انجام دهد؛ چون نمیداند حجم بازار آینده چقدر است، چه سیاستهایی برای واردات یا تولید خودروهای برقی اتخاذ میشود و قوانین تعرفه برق و قیمتگذاری شارژ در چند سال آینده به چه سمتی میرود.
اقتصاد برق یارانهای و مدل کسبوکار مبهم
راهاندازی یک ایستگاه شارژ استاندارد، بهخصوص اگر شامل شارژرهای سریع DC باشد، سرمایه اولیه نسبتاً بالایی میخواهد. از خرید تجهیزات تا اجرای زیرساخت برق، کابلکشی، تجهیزات حفاظتی، نرمافزار مدیریت شارژ، زمین و عملیات عمرانی، همه اینها هزینهبر است. در مقابل، برق در ایران بهشدت یارانهای است و فضای قیمتگذاری برای اپراتور ایستگاه چندان شفاف و جذاب نیست. سرمایهگذار با خود فکر میکند: «اگر این همه هزینه کنم، چه مدت زمان طول میکشد تا سرمایهام برگردد و آیا اصلاً تعداد مشتری کافی وجود خواهد داشت؟» نتیجه این معادله نامطمئن، تردید و تعلل در سرمایهگذاری است. اگر مدلهای کسبوکار متنوعتری تعریف شود؛ مثل ترکیب ایستگاه شارژ با خدمات جانبی (فروشگاه، کافه، پارکینگ هوشمند، تبلیغات محیطی) و مشوقهای مالی مثل معافیت مالیاتی یا تسهیلات، جذابیت سرمایهگذاری در این حوزه بسیار بیشتر خواهد شد.
محدودیتهای شبکه برق و زیرساخت ساختمانها
چالش مهم دیگر، محدودیت ظرفیت شبکه برق در برخی نقاط شهری و ساختمانی است. نصب چند شارژر ۷ تا ۲۲ کیلوواتی در یک پارکینگ یا اجرای چند شارژر سریع کنار هم، میتواند بار قابل توجهی روی ترانس محلی و تابلوهای برق ایجاد کند. در بسیاری از ساختمانهای مسکونی حتی برای نصب یک شارژر دیواری ساده، باید وضعیت انشعاب، فیوزها و سیمکشی بررسی و در برخی موارد تقویت شود. به همین دلیل توصیه میشود قبل از انتخاب شارژر، حتماً توان برق ساختمان و شرایط نصب ارزیابی شود. در مقاله نکات قبل از خرید شارژر خودرو برقی در ایران به جزئیات این بررسیها و چکلیست لازم برای انتخاب شارژر مناسب پرداخته شده که میتواند برای خریداران واقعی بسیار کاربردی باشد.
بروکراسی اداری و روند پیچیده مجوزها
ایجاد یک ایستگاه شارژ عمومی معمولاً پای چند نهاد مختلف را وسط میکشد: شرکت برق، شهرداری، راه و شهرسازی، پلیس راهنمایی و رانندگی، گاه سازمان محیطزیست و البته مالک یا بهرهبردار زمین. وقتی «پنجره واحد» برای این کار وجود نداشته باشد، سرمایهگذار باید زمان و انرژی زیادی را صرف رفتوآمد اداری کند؛ از گرفتن مجوز حفاری و نصب تجهیزات تا استانداردهای ایمنی و تاییدیههای مختلف. همین فرایند طولانی و مبهم، ریسک غیرمالی پروژه را بالا میبرد و باعث میشود خیلیها قید ورود به این بازار را بزنند.
آگاهی پایین و ترس مصرفکننده از شارژ
بخش دیگری از مشکل، به ذهنیت و آگاهی کاربران برمیگردد. خیلیها تصور میکنند برای داشتن خودرو برقی باید همیشه به یک ایستگاه سریع دسترسی داشته باشند، در حالی که در عمل، بخش بزرگی از شارژ روزمره را میتوان در خانه یا محل کار انجام داد. تولید محتواهای آموزشی مثل مقاله خودرو برقی چطور شارژ میشود؟ راهنمای کامل شارژ ماشین برقی کمک میکند کاربر با انواع روشهای شارژ، تفاوت شارژ AC و DC، زمان تقریبی شارژ و نکات ایمنی آشنا شود و از حالت «ترس از ناشناخته» خارج شود.
نابرابری جغرافیایی در توسعه ایستگاههای شارژ
وقتی درباره وضعیت زیرساختهای شارژ خودرو در ایران صحبت میکنیم، نباید فقط به چند کلانشهر نگاه کنیم. واقعیت این است که هرچند در بعضی شهرهای بزرگ چند ایستگاه شارژ عمومی ایجاد شده، اما اغلب شهرهای کوچک و بسیاری از مسیرهای بینشهری تقریباً بدون پوشش هستند. این یعنی یک مالک خودرو برقی ممکن است در شهر خودش احساس امنیت نسبی برای شارژ داشته باشد، اما همین که بخواهد به سفر طولانی برود، دچار نگرانی جدی شود. صفحات نقشهمحور مثل ایستگاههای شارژ خودرو برقی در تبریز نمونهای از تلاش برای شفافسازی وضعیت موجود هستند، اما این نمونهها هنوز پراکنده و محدودند و تا رسیدن به شبکهای سراسری با پوشش مناسب در کل کشور فاصله داریم.
حل این نابرابری جغرافیایی نیازمند برنامهریزی مرحلهای است؛ برای مثال، اولویت دادن به بزرگراههای پرتردد و مسیرهای بینشهری مهم، سپس شهرهای توریستی و صنعتی، و بعد هم توسعه زیرساخت در شهرهای کوچکتر. در غیر این صورت، خودرو برقی بیشتر به گزینهای شهری تبدیل میشود تا یک وسیله واقعی برای سفر و جابهجایی بینشهری.
نقش شارژ خانگی، نیمهعمومی و شارژرهای پرتابل
تا زمانی که شبکه ایستگاههای عمومی به اندازه کافی گسترش پیدا نکرده، مهمترین تکیهگاه کاربران، شارژ خانگی و شارژ نیمهعمومی است. نصب یک شارژر AC دیواری در پارکینگ منزل یا شرکت، با توان ۳٫۵ تا ۱۱ کیلووات، میتواند بهراحتی شارژ شبانه و روزمره خودرو را پوشش دهد. کاربر خودرو را شب به شارژ میزند و صبح با باتری تقریباً پر آن را تحویل میگیرد. دستهبندی شارژر AC خودرو برقی در کارامید نمونه خوبی از انواع شارژرهای خانگی و سازمانی است که برای این سناریو طراحی شدهاند.
در کنار شارژرهای ثابت، شارژرهای پرتابل هم یک لایه امنیت روانی مهم ایجاد میکنند. این شارژرها به پریز برق معمولی یا صنعتی متصل میشوند و هرچند سرعتشان مثل شارژرهای سریع نیست، اما در بسیاری از موقعیتها از گیر افتادن کاربر جلوگیری میکنند. تصور کنید به ویلایی رفتهاید که زیرساخت شارژ خاصی ندارد؛ در این حالت یک شارژر پرتابل به شما اجازه میدهد با استفاده از برق عادی، حداقل تا حد مورد نیاز، باتری را شارژ کنید و به نزدیکترین شهر یا ایستگاه بزرگتر برسید.
چالشهای فنی، استانداردها و هماهنگی تجهیزات
توسعه هر زیرساخت ملی بدون استانداردسازی تقریبا غیرممکن است. در حوزه شارژ خودرو برقی، هماهنگی در استاندارد سوکتها (مثل Type 2، CCS، CHAdeMO و…) و پروتکلهای شارژ اهمیت زیادی دارد. اگر بدون برنامه، انواع مختلف شارژر و سوکت وارد بازار شود، نتیجه این میشود که بخشی از خودروها با برخی ایستگاهها سازگار نیستند و کاربر در عمل با سردرگمی روبهرو میشود. از طرف دیگر، موضوعاتی مثل مدیریت بار (Load Balancing)، ایمنی در برابر نشت جریان و اتصال کوتاه، مقاومت در برابر آب و گردوغبار، و قابلیتهای هوشمند مثل مانیتورینگ آنلاین، اپلیکیشن موبایل و امکان پرداخت الکترونیک، همگی باید در سطح استاندارد ملی و دستورالعملهای اجرایی دیده شوند تا شبکه شارژ یکپارچه و قابل اتکا باشد.
چه اقداماتی میتواند وضعیت زیرساخت شارژ را بهتر کند؟
تدوین استراتژی ملی و هدفگذاری کمی
نقطه شروع، داشتن یک برنامه ملی شفاف است. این برنامه باید شامل هدفگذاری تعداد خودرو برقی تا سالهای مشخص، نسبت شارژر به خودرو، پوشش جغرافیایی، و نقش هر بازیگر (دولت، شهرداریها، بخش خصوصی و شرکتهای خدماتی) باشد. وقتی اهداف کمی روی کاغذ بیایند، پیگیری، سنجش و مطالبهگری برای رسیدن به آنها بسیار آسانتر میشود.
مشوقهای مالی و اصلاح مدل اقتصادی
بدون جذابیت اقتصادی، هیچ زیرساختی رشد انفجاری نخواهد داشت. ارائه مشوقهایی مانند وام کمبهره برای خرید تجهیزات، معافیتهای مالیاتی برای اپراتورهای ایستگاه، تخفیف در قیمت زمین یا اجاره فضا در مجتمعهای تجاری و خدماتی میتواند شرایط را کاملاً تغییر دهد. از آن طرف، باید چارچوبی برای قیمتگذاری شارژ تعریف شود که هم برای مصرفکننده منطقی باشد و هم برای سرمایهگذار سود کافی ایجاد کند تا انگیزه توسعه شبکه از بین نرود.
شروع توسعه از ساختمانها و پارکینگها
لازم نیست همهچیز از ایستگاههای عظیم کنار بزرگراهها شروع شود. میتوان ابتدا روی ساختمان ها و پارکینگ ها تمرکز کرد: چند شارژر در پارکینگ مجتمعهای اداری، تجاری، مسکونی و مراکز خرید. اگر کاربر بداند وقتی برای خرید یا کار اداری میرود، خودرویش همزمان در حال شارژ شدن است، نیاز به ایستگاههای جداگانه تا حدی کاهش پیدا میکند. این رویکرد همچنین فشار روی بودجههای کلان را کم میکند و امکان رشد ارگانیک زیرساخت را فراهم میسازد.
آموزش و فرهنگسازی مداوم
محتوا قلب تپنده تحول در رفتار مصرفکننده است. هرچه مقالات آموزشی بیشتری درباره شیوه صحیح شارژ، انتخاب شارژر مناسب، تفاوت شارژ خانگی و عمومی، نگهداری باتری و مدیریت پیمایش منتشر شود، ابهام مردم کمتر میشود. کاربری که بداند چگونه برنامه شارژ خود را مدیریت کند، مجبور نیست دائماً نگران تعداد محدود ایستگاههای سریع باشد و میتواند با ترکیبی از شارژ خانگی، شارژ محل کار و استفاده هدفمند از ایستگاههای عمومی، تجربه مالکیت راحتی داشته باشد.
استفاده از تجربه شهرها و پروژههای پیشرو
شهرهایی که زودتر وارد فاز اجرای ایستگاههای شارژ شدهاند، میتوانند نقش آزمایشگاه را برای سایر شهرها بازی کنند. بررسی موفقیتها و اشتباهات این پروژهها در جانمایی ایستگاهها، انتخاب نوع شارژر (AC یا DC)، ظرفیت هر ایستگاه و مدل کسبوکار، کمک میکند شهرهای دیگر با سرعت بیشتر و خطای کمتر وارد این حوزه شوند. انتشار علنی نقشه ایستگاهها، آمار استفاده و بازخورد کاربران نیز میتواند برای سیاستگذاران و سرمایهگذاران راهگشا باشد.
جمعبندی: آینده زیرساخت شارژ در ایران
در نهایت، حرکت به سمت حملونقل برقی در جهان یک مسیر برگشتناپذیر است و ایران هم دیر یا زود باید خود را با این جریان هماهنگ کند. امروز شاید زیرساختهای شارژ خودرو در ایران هنوز محدود، نامتوازن و پراکنده باشد، اما این وضعیت لزوماً پایدار نخواهد ماند. اگر استراتژی ملی روشن تدوین شود، مدل اقتصادی برای سرمایهگذاران جذابتر گردد، شارژ خانگی و نیمهعمومی در ساختمانها و پارکینگها توسعه پیدا کند، و کاربران از طریق محتواهای آموزشی و تجربه عملی با دنیای خودروهای برقی آشتی کنند، میتوان امیدوار بود که طی چند سال آینده نقشه شارژ کشور کاملاً متفاوت به نظر برسد. در آن صورت، خرید خودرو برقی دیگر یک ریسک بزرگ نخواهد بود، بلکه انتخابی منطقی برای کاهش هزینه سوخت، کاهش آلودگی هوا و همراهی با آیندهای سبزتر و هوشمندتر خواهد شد.
by Hadi Takestani